Beter schrijven door samen SPARREN

Spreken en schrijven zijn de ondergeschoven kindjes van het taalonderwijs. In de taalmethodes is er weinig aandacht voor en leerkrachten worstelen ermee hoe ze de leerlingen deze productieve vaardigheden kunnen bijbrengen. Achtereenvolgende onderwijspeilingen naar het niveau van de productieve vaardigheden van leerlingen in het basisonderwijs laten keer op keer teleurstellende resultaten zien (Inspectie van het Onderwijs, 2019, 2021). De meerderheid van de leerlingen heeft moeite om zowel mondeling als schriftelijk een boodschap begrijpelijk over te brengen aan een luisteraar of lezer. Ook worden spreken en schrijven veelal los van elkaar aangeboden, terwijl ze elkaar juist zouden kunnen versterken. Bij beide vaardigheden gaat het immers over interpersoonlijke communicatie.

 

Schrijven voor publiek

 

Ondanks de overeenkomsten tussen spreken en schrijven, is er ook een cruciaal verschil dat schrijven vele malen lastiger maakt dan spreken. Doordat bij het schrijven het directe contact tussen de zender en ontvanger van de boodschap ontbreekt, krijgt een schrijver tijdens het schrijven geen directe feedback over hoe zijn tekst overkomt op een lezer. Dat blijkt vooral een probleem als leerlingen een betogende tekst moeten schrijven. Ze hebben bij dit type teksten veel moeite om hun standpunt met goede, overtuigende argumenten te onderbouwen en vinden het lastig om zich in de lezer te verplaatsen. Na het schrijven in gesprek gaan met een meelezer kan hierbij behulpzaam zijn: is de lezer overtuigd door de argumenten in de tekst of niet? En als dat niet zo is, wat zou de schrijver dan aan zijn tekst kunnen veranderen om hem beter te maken? Dit levert waardevolle tips op voor de schrijver over wat er al goed is aan zijn tekst en op welke punten de tekst verbeterd kan worden om te zorgen dat de boodschap beter overkomt.

 

SPARREN over teksten

 

In het project Dialogisch schrijven is onderzocht hoe schrijven en spreken op een natuurlijke en betekenisvolle manier met elkaar kunnen worden verbonden, door schrijvers en lezers met elkaar in gesprek te laten gaan over hun teksten en leerlingen vervolgens op basis van deze gesprekken hun teksten te laten reviseren. Het voeren van deze gesprekken wordt ‘sparren’ genoemd, een acroniem dat staat voor de verschillende stappen die leerlingen moeten doorlopen: Schrijven, Praten, Adviseren, en Reviseren. Het sparren over de tekst gaat verder dan het geven van de gebruikelijke tips en tops. Het is de bedoeling dat leerlingen een dialogisch gesprek voeren over de teksten, waarbij ze worden uitgedaagd om elkaars perspectief in te nemen. Dit doen ze door open vragen te stellen over de inhoud van de tekst en de kwaliteit van de argumentatie, actief naar elkaar te luisteren en te reageren en reflecteren op elkaars inbreng. Het sparren gebeurt in drietallen, omdat er dan een rijk en verdiepend gesprek kan plaatsvinden op basis van twee lezersreacties. Dit is hét moment waarop een schrijver directe feedback kan vragen en krijgen van zijn lezers en waarop de lezers kunnen vragen om uitleg of suggesties kunnen doen ter aanvulling of verdieping van de tekst.

 

Verdiepende dialogische gesprekken ontstaan niet vanzelf als je leerlingen samen in gesprek laat gaan over hun teksten. Zonder instructie en oefening gaan de gesprekken dan vooral over het handschrift van de schrijver en de spelfouten in de tekst, in plaats van over de inhoud en de kwaliteit van de gegeven argumenten. Daarnaast zijn deze gesprekken vaak niet echt dialogisch van aard: leerlingen vragen vrijwel niet door en reageren nauwelijks op elkaars bijdragen. Een typisch voorbeeld hiervan is het onderstaande gesprek tussen drie leerlingen over de tekst van een van hen. Het drietal heeft de tekst van leerling 2 gelezen, leerling 2 opent het gesprek met een zeer algemene vraag, hij krijgt vervolgens één tip die betrekking heeft op taalverzorging. Het verwerken van deze feedback zal niet resulteren in een kwalitatief betere tekst.

 

Leerling 2 Oke tips?

Leerling 3 Euh misschien

Leerling 3 Even denken

Leerling 1 Nee, nee, nee

Leerling 3 Misschien iets meer hoofdletters

 

Ondersteuning is cruciaal

 

Om een goed dialogisch gesprek te voeren, hebben leerlingen ondersteuning, oefening en instructie nodig (van der Veen & van der Wilt, 2020). Tijdens het onderzoeksproject kregen de leerlingen die ondersteuning op twee manieren. Ten eerste werden er vooraf basisgespreksregels doorgenomen en besproken. Deze basisregels moesten ervoor zorgen dat de gesprekken in een open, veilige en respectvolle setting konden worden gevoerd. Ten tweede kregen leerlingen een gesprekskaart met een stappenplan om ervoor te zorgen dat de focus bij de tekstbesprekingen vooral zou liggen op het communicatieve doel en de inhoud van de tekst. Tijdens het project werden teksten geschreven om lezers te overtuigen om in actie te komen voor een duurzame planeet. Wat dus vooral in de gesprekken naar voren moest komen, was of de voorgestelde actie van de schrijver duidelijk was en of de argumenten een lezer zouden overtuigen om daadwerkelijk in actie te komen.

 

Werken met de gesprekskaart

 

De eerste stap van de dialogische gespreksronde was altijd het lezen van de tekst, met als hoofdvraag voor de lezers: ‘Wat probeert de schrijver duidelijk te maken?’ Over deze vraag moest iedereen eerst voor zichzelf nadenken, waarna de schrijver het gesprek opende met één van de vragen van de gesprekskaart, bijvoorbeeld of de tekst duidelijk en overtuigend is. De lezers beantwoordden deze vraag en werden bij de derde stap van de gesprekskaart gestimuleerd op elkaar te reageren en door te vragen, aan de hand van voorbeeldvragen als ‘Waarom?’ ‘Wat bedoel je precies?’. Hierdoor werd ruimte geboden voor inhoudelijke verdieping en was er gelegenheid om de gegeven feedback toe te lichten. Hierbij een voorbeeld van het verloop van zo’n dialogisch gesprek:

 

Leerling 1 Is mijn tekst overtuigend?

Leerling 3 Ja

Leerling 2 Ja

Leerling 1 Waarom wel waarom niet?

Leerling 2 Je zegt ook waar je die video’s hebt gezien, bijvoorbeeld TikTok. En dat je ook had gezien dat veel dieren daarin stikken

 

In de vierde en laatste stap moest de feedback door de schrijver worden samengevat, als opstapje naar het verwerken van de feedback. Op deze manier namen de drietallen in drie rondes alle drie hun teksten onder de loep.

 

De lessenreeks

 

In samenwerking met ervaren leerkrachten en naschoolers is een achtdelige lessenreeks ontwikkeld. De opzet van de lessen volgde een vast stramien: in de eerste lessen verzamelden leerlingen ideeën, onder andere door het raadplegen van bronnen en het voeren van gesprekken, waarna ze de eerste versie van hun tekst schreven. In de daaropvolgende les bespraken ze hun teksten in drietallen, waarna iedere leerling zijn eigen tekst reviseerde op basis van de input uit de gevoerde gesprekken. Van iedere tekst werden dus twee versies geschreven. De verschillende teksten die geschreven moesten worden bouwden inhoudelijk op elkaar voort. Leerlingen begonnen met het schrijven van een persoonlijke ervaringstekst over wat zij zelf doen om duurzamer te leven, en ze werkten uiteindelijk toe naar een brief om iemand met goede argumenten te overtuigen om dit duurzame idee uit te voeren. Deze brief werd ook echt verstuurd naar leerlingen van andere scholen. De teksten hadden hiermee een duidelijk communicatief doel en een betekenisvolle context.

 

Van gesprek naar betere tekst

 

Uit de onderzoeksresultaten bleek dat leerlingen de vragen van de gesprekskaart goed gebruikten. Ze stelden elkaar meer vragen over de inhoud van de tekst en vroegen vaker door dan leerlingen uit de controlegroep, die deze ondersteuning niet hadden gekregen.

 

De inzet van de dialogische gesprekken was om door het sparren met een lezer goede feedback te verkrijgen voor revisie van de tekst. De dialogische gesprekken hebben ook zeker geleid tot meer feedback op de inhoud van de tekst. Het verwerken van deze feedback tot een betere versie van de tekst is echter voor veel leerlingen nog te hoog gegrepen. Sommige leerlingen voegden naar aanleiding van het gesprek bijvoorbeeld wel iets toe aan hun tekst, maar dat was lang niet altijd een verbetering. Soms deden leerlingen niets met de feedback of verwijderden ze het stukje tekst waarop feedback was gegeven. Ondanks het ontbreken van een direct verband tussen gesprekken en revisies, bleek uit de onderzoeksresultaten echter wel dat leerlingen betere en overtuigendere teksten schreven nadat ze hadden gewerkt volgens de aanpak van dialogisch schrijven. Dit is duidelijk te zien in het voorbeeld van Sarah (zie kader): na een aantal keer de cyclus van schrijven – sparren – herschrijven te hebben doorlopen komt ze van een klein idee om rommel op straat op te ruimen tot een rijke en overtuigende brief om in actie te komen. Het feit dat Sarah zelfs een tegenargument weerlegt in haar brief wijst erop dat er door de gesprekken meer bewustwording is ontstaan voor het perspectief van de lezer. Dus: beter schrijven? Sparren helpt!